Een naakte vrouw midden in de ‘Wilde Jungle’: hoe gebeurt dat? Het unieke idee van een “meester” - Henri Rousseau
Een man die op negenenveertigjarige leeftijd beroepsschilder werd.
“De foto is hilarisch”: hij werd als een dwaas behandeld.
“Ik ben de beste in moderne stijl.”
Nadat ik Vermeers Meisje met de parel zag, zocht ik naar alle boeken en films die daarmee verband hielden. Ik wist dat het goed geschilderd was, maar ik vroeg me af waarom deze foto zo beroemd was. Ik had nooit gedacht dat er zoveel verhalen achter één foto zaten. Het was een genot. Ik had het gevoel dat mijn kijk op de wereld een beetje was veranderd. Om deze ervaring te delen, schrijf ik dit artikel. We kijken naar de meest controversiële werken uit de kunstgeschiedenis, die daardoor het meest vernieuwend en uiteindelijk het beroemdst zijn geworden. Het artikel is geschreven in een verhalende stijl, gebaseerd op historische feiten en deels met literaire fantasie.
Henri Rousseau, 'De Droom', 1910, olie op doek, 204,5 x 298,5 cm, Museum of Modern Art, New York
Henri Rousseau, 'Zelfportret van de kunstenaar met een lamp'
“Meneer Burgemeester, koop mijn foto”
Geachte burgemeester van Laval, Frankrijk,
Ik ben een staatsburger van Laval. Ik wil je iets vertellen. Ik ben een schilder die het schilderen zonder leraar heeft geleerd en autodidact is. Ik raad je een foto aan die je alsjeblieft moet kopen en bewaren in mijn geboortestad. Het voorgestelde werk is
Ik hoop op uw vriendelijkheid.
Henri Rousseau.
Henri Rousseau, 'De slapende zigeunerin', 1897, olie op doek, 129,5 x 200,7 cm, Museum of Modern Art, New York
In 1898 schreef Rousseau deze brief in een opgewonden stemming.
Hij was zo enthousiast over <De slapende zigeunerin>, die hij het jaar daarvoor had voltooid. Op het doek zie je een zigeunerin in kleurrijke kleren. Ze was een vrouw die normaal gesproken met mandoline spelen een beetje geld verdiende. Nadat ze het dorp had verlaten waar ze plezier had gehad, was ze op weg naar een nieuwe plek. Ze doorkruiste de woestijn met een stok en een waterkruik en viel in slaap, ondergedompeld in een andere wereld.
Een droom van een volle maag? Een fantasie van een geweldig optreden en het applaus? We weten niet wat er in haar hoofd omging, maar ze lacht zachtjes, alsof ze de scène ziet die ze altijd al wilde hebben. Op dat moment nadert een dikke leeuw. Hij snuffelt aan haar haar met zijn ogen wijd open. Ondanks zijn reputatie als koning der dieren, komt hij niet bedreigend over. De maanverlichte nachtelijke hemel, de verspreide sterren als zout en de koele maanlichtlucht geven het tafereel een surrealistische sfeer. De eenvoudige weergave en intuïtieve compositie creëren een poëtische en mystieke sfeer. “Zelfs het felste roofdier aarzelt om een slapende prooi aan te vallen.” De subregel naast de titel is bijna weemoedig.
Henri Rousseau, 'De slapende zigeunerin' (Detail)
Henri Rousseau, 'De slapende zigeunerin' (Detail) In een tijd waarin monumentale schilderijen domineerden, was dit werk op zichzelf zeer "modern".
Het was licht, niet zwaar, en puur, niet serieus. Dit was echter slechts een beoordeling van latere generaties. Tijdgenoten beschouwden zo’n ‘opvallend’ werk als bizar. Ze gaven hem lage beoordelingen en aarzelden niet om beledigende opmerkingen te maken. Rousseau heeft dit schilderij zelfs voorgelegd aan de Onafhankelijke Tentoonstelling van Parijs in het jaar dat het werd voltooid, maar critici bespotten hem met opmerkingen als "Probeer je opzettelijk vreemde afbeeldingen te schilderen alleen maar om de aandacht te trekken?" Eén krant schreef zelfs: “Rousseau schilderde Doornroosje. Een foto die je doet gapen. (...) Een werk dat mensen aan het lachen maakt. Zelfs de leeuw op de foto brulde en lachte. Glorie voor de schilder van zo’n schilderij.”
Henri Rousseau, 'Honderdjarig jubileum van de onafhankelijkheid'
Rousseau liet zich hierdoor niet afschrikken.
Zoals altijd toonde hij een enorme genegenheid en vertrouwen in zijn beelden. Daarom kon hij, na zo'n vernedering, nog steeds vol vertrouwen aan de burgemeester van zijn geboortestad voorstellen: "Koop mijn foto!" Rousseau doorzocht elke ochtend verwachtingsvol zijn brievenbus, in de hoop op een antwoord van de burgemeester van Laval. Maar hij kreeg nooit een antwoord. Hij hoorde dat zijn brief als ‘te kinderachtig’ werd afgedaan en weggegooid. Het was een gênante situatie. Rousseau werd herhaaldelijk geconfronteerd met minachting, spot en kritiek. Waarom werd Rousseau zo belachelijk gemaakt? Waarom werd
De geboorte van een late ‘excentrieke’
Schilder Henri Rousseau, 'De voetballers'
Rousseau was een kunstenaar die pas op veertigjarige leeftijd begon met schilderen.
Zelfs vergeleken met late schilders als Wassily Kandinsky, die rond zijn dertigste professioneel begon te schilderen, of Paul Gauguin, die op zijn vijfendertigste professioneel begon te schilderen, was hij uitzonderlijk laat. Er waren zelfs nog meer ongebruikelijke aspecten aan hem. Hij had nooit een formele kunstopleiding gevolgd en was ook niet van plan er een te krijgen. Was hij dan een rijke man? Had hij een goede familie en sterke steun op de achtergrond? Dat ook niet. Hij was een excentriek karakter dat zich niet aan tradities of trends hield, en daarom werd hij het doelwit van spot.
Het werk van de “Sunday Painter” dat mensen aan het lachen maakte
Henri Rousseau, 'Kind met pop'
Rousseau, geboren in Laval, Frankrijk, in 1844, was oorspronkelijk niet van plan schilder te worden. Als zoon van een arme loodgieter kon hij de middelbare school niet eens afmaken en ging hij meteen aan de slag. Hij begon zijn professionele carrière als bezorger op een advocatenkantoor. Kort daarna stal hij impulsief geld en postzegels, wat snel werd ontdekt. Hij werd opgepakt en naar de politie gebracht. Om te voorkomen dat hij wegens diefstal werd veroordeeld, moest hij zeven jaar in het leger dienen. Daarom ging hij aan de slag als klarinettist in een militaire band. In het vijfde jaar van zijn dienst hoorde hij van de dood van zijn vader, waardoor hij vervroegd kon worden vrijgelaten als hoofd van het gezin. Na verschillende klusjes te hebben gedaan, werd Rousseau in 1871 aangenomen als douanebeambte in Parijs. Het was een relatief eenvoudige klus, vergelijkbaar met het innen van tol vandaag de dag. Hij was toen zevenentwintig jaar oud.
Henri Rousseau, 'Die Allee in het Park van Saint Cloud'
Nadat hij al deze vernederingen had ondergaan, wilde Rousseau rijk worden. Hij zag een buurman, de schilder Felix Clément, die rijk werd door te schilderen. Dit inspireerde hem om de droom om schilder te worden serieus na te streven. Ook herinnerde hij zich de tijd dat hij geprezen werd om zijn tekentalent.
Vanaf dat moment stond hij bekend als de “Zondagsschilder”. Dit betekende dat hij doordeweeks werkte en alleen in het weekend schilderde. In feite was dit een neerbuigende term, die impliceerde dat hij kunst alleen als hobby nastreefde. Ondanks de spot zette hij zijn autodidactische inspanningen voort, waarbij hij de landschappen rond zijn werkplek schilderde en meesterwerken in musea kopieerde. In 1885, op eenenveertigjarige leeftijd, vervulde hij zijn droom door deel te nemen aan de Parijse Salon-tentoonstelling. Maar het resultaat was afwijzing. In deze elitaire kunstscène werden zijn schilderijen als anomalieën beschouwd. Zijn doeken, die de basisprincipes van kleur, proportie, perspectief en vorm negeerden, werden gezien als een slechte grap. Vanaf 1886 presenteerde hij zijn werken aan de “Salon des Indépendants”. Het was een onafhankelijke tentoonstelling waaraan iedereen kon deelnemen, zonder jury en zonder prijzen, en Rousseau diende de daaropvolgende zeven jaar twintig schilderijen in.
Het was alsof je het ermee eens was dat zijn foto’s ‘raar en stom’ waren. De organisatoren van de “Salon des Indépendants” debatteerden heftig over de vraag of zijn foto's nog steeds zouden worden opgenomen.
Henri Rousseau, 'Zelfportret', 1890, olieverf op doek, 146 x 113 cm, National Gallery Praag
Bijvoorbeeld een van zijn werken. In de lucht was een rode heteluchtballon te zien, een boot met de vlaggen van verschillende landen en enorme gebouwen en bruggen. Op de voorgrond stond een extra grote Rousseau met penseel en palet, die er serieus uitzag. Critici lachten om hoe eenvoudig en gedurfd dit beeld was.
Natuurlijk was het te verwachten dat mensen er grapjes over zouden maken. Hij gaf echter nooit op en bleef bij zijn passie. Dit kan zijn omdat zijn droom om rijk te worden, om een onderscheiden kunstenaar te worden zoals Jean-Léon Gérôme, onwrikbaar was. Maar achter deze toewijding schuilde meer dan alleen maar een eenvoudig verlangen. Hoewel hij deze gevoelens nooit heeft toegegeven, had het schilderen voor hem nog een andere grote betekenis. Zij was de enige troost in zijn leven.
Zijn vrouw overleed in 1888 en, met uitzondering van één dochter, stierven ook zijn kinderen de een na de ander. Zijn armen waren leeg en koud geworden. In de diepste pijn was schilderen het enige dat hem overeind hield en troost gaf.
Uiteindelijk, in 1893, op negenenveertigjarige leeftijd, nam Rousseau ontslag uit zijn ambtelijke functie en wijdde zich volledig aan de kunst. Omdat hij geen financiële steun kreeg, leefde hij van een klein pensioen en verdiende hij wat bij door vioollessen te nemen.
Henri Rousseau, 'De oorlog', 1894, olieverf op doek, 114 x 195 cm, Musée d'Orsay
Het jaar daarop schilderde hij
Théodore Géricault, 'Epsom Derby'
Théodore Géricault, 'Het vlot van de Medusa'
Ferdinand Hodler, 'De Nacht'
De receptie veranderde niet abrupt, maar zijn werk begon te veranderen en zijn 'Jungle-serie' uit 1904 werd uiteindelijk zijn meesterwerk. Zijn jungleschilderijen, gemaakt zonder Frankrijk te verlaten, waren uniek en trokken de aandacht. Zijn scènes, geïnspireerd door dierentuinen, botanische tuinen en werken van andere kunstenaars, boeiden het publiek.
Henri Rousseau, 'Hongerige leeuw valt een antilope aan'
Henri Rousseau, 'De slangenbezweerder'
De jungle in "Hungry Lion Pounces on an Antelope" ziet er bijvoorbeeld uit als een theaterpodium bedekt met veel gekleurd papier. De leeuw die de antilope bij de nek grijpt en de poema die vanuit een boom toekijkt, zien er allemaal zo schattig uit als stripfiguren. Zoals altijd werden er geen verhoudingsregels en geen schaduwtechnieken gebruikt, waardoor de jungle een nog fantastischere sfeer kreeg.
Ook de jungle in “The Snake Charmer” is fascinerend. Een vrouw speelt fluit in een maanverlicht bos. De slang glijdt dichterbij, alsof hij op de muziek danst. Ondertussen lijken de grote bladeren speels waterdruppels erop te willen laten vallen. Het is een decor waarin mensen, dieren en planten harmonieus samenkomen en dat wil iedereen zien. De kunsthandelaar Ambroise Vollard, die de jonge Pablo Picasso steunde en Paul Cézanne herontdekte, kocht "Hungry Lion Pounces on an Antelope" voor 200 frank. Dankzij deze transactie kwam het schilderij van Rousseau voor het eerst op de kunstmarkt. Zodra de bekwame Vollard actief werd, volgden velen Rousseau. Rousseau was nog steeds een excentriekeling, maar kon niet langer als een onbekende schilder worden beschouwd. De opstand van 'Le Douanier' begon laat.
“Ik ben de beste in moderne stijl.”
Henri Rousseau, 'De Droom', 1910, olie op doek, 204,5 x 298,5 cm, Museum of Modern Art, New York
In zijn laatste werk <De Droom> is een naakte vrouw afgebeeld in een weelderige jungle. De scène doet denken aan Titiaans 'Venus van Urbino'. De jungle is levendig met dieren en planten die hun droomwereld vertegenwoordigen. De frisse, gedetailleerde uitdrukking van dit onwerkelijke universum toonde aan dat Rousseau, ondanks zijn gebrek aan traditionele technieken, zijn eigen artistieke domein beheerste.
Henri Rousseau. 'De Droom' (Detail)
Titiaan's 'Venus van Urbino'
In die tijd waren avant-gardekunstenaars op zoek naar nieuwe wegen in de primitieve kunst en de Afrikaanse kunst. Rousseau werd door hen vereerd als een "vader", "inspiratie" of "primitief van Parijs". Rousseau kreeg niet alleen de steun van zijn jonge vrienden, maar ook lof en bewondering daarbuiten. Hierdoor kon hij zich zowel in de kunstscène als op de kunstmarkt profileren als een opmerkelijk kunstenaar.
Henri Rousseau. 'Verrast!'
Een van degenen die in Rousseau's latere jaren als zijn loyale aanhangers naar voren kwamen, was de schilder Pablo Picasso. Picasso speelde zelfs een belangrijke rol in het feit dat Rousseau zoveel aandacht kreeg. Picasso, die als kind al beter schilderde dan veel volwassen kunstenaars, streefde er zijn hele leven naar om te schilderen als een kind. Rousseau's naïeve schilderijen lieten een onvergetelijke indruk op hem achter. Picasso kocht voortdurend de werken van Rousseau en promootte hem gretig bij zijn vrienden en collega's. De reputatie van Rousseau kon alleen maar blijven stijgen.
In 1908, een jaar nadat hij zijn meesterwerk De Maagden van Avignon schilderde, gaf Picasso zelfs zijn eigen feest met Rousseau als middelpunt. Het heette de Nacht van Rousseau. Tijdens het evenement, dat werd bijgewoond door Picasso, de schrijver Guillaume Apollinaire en verschillende andere jonge kunstenaars, verscheen Rousseau met een enorme hoed op en speelde hij op zijn viool met zijn mond over zijn oor. ‘Wij zijn twee van de grootste kunstenaars van onze tijd, jij in de Egyptische stijl en ik in de moderne stijl’, zou Rousseau tegen Picasso hebben gezegd terwijl hij hem aankeek onder applaus van de aanwezigen. Picasso en alle andere aanwezigen wisten destijds niet precies wat hij daarmee bedoelde. Was het gewoon een speelse bluf, of was het een duidelijke herinnering dat, hoewel jullie mij allemaal als een ‘pure holbewoner’ beschouwen, de wereld mij op een dag zal herkennen als een uitzonderlijke modernistische schilder.
Henri Rousseau, "Twee apen in de jungle
Rousseau leidde een turbulent leven en bezweek in 1910 aan cellulitis na het voltooien van The Dream.
Zijn leven eindigde op een moment dat hij had kunnen genieten van het leven van een werkelijk rijke man. Hij was zesenzestig jaar oud toen hij de droom voltooide. De echte evaluatie van Rousseau begon pas na zijn dood. In 1924 werd Rousseau door de auteurs van het Surrealistisch Manifest de "Vader van het surrealisme" genoemd, waardoor hij boven alle andere kunstenaars werd geplaatst. Hiermee werd erkend dat hij een groot schilder was die zijn tijd vooruit was, en zoals Rousseau op het feest van Picasso zei, beschouwen veel mensen hem tegenwoordig als de peetvader van het modernisme. Het leven is waarlijk kort, de kunst is lang.
Henri Rousseau, 'Carnavalsavond'
